متوكّل و قصد ويران كردن مزار به سال 237
باز مسلمان ها و دوستان اهل بيت عليهم السلام ساكت ننشستند، از جان و مال گذاشتند و به زيارت قبر پسر پيامبر صلى الله عليه و آله شتافتند. اين جريان به متوكّل مخابره گرديد، بسيار ناراحت شد، ضمير شيطانى او آتش  گرفت، مجددا به سال 237 دستور ويران كردن آن را داد.
تاريخ ‌نويسان معتبر مانند تاج الدين در كتاب((اخبار الخلفاء))و قرمانى (15) در((اخبار الدول)) (16) بر آنند كه:
متوكّل دستور داد به سال 237 قبر امام حسين عليه السلام و خانه هاى مجاور را خراب كنند و از رفت و آمد مردم جلوگيرى نمايند و تكرار اين عمل فجيع در فاصله هاى كم چنان دل ها را جريحه دار و موجب تنفر و انزجار مسلمين گرديد كه طبقات مختلف بغداد در مساجد، ديوارها، كوچه ها، بازارها و معابر و مجامع عمومى فحش و ناسزا بر متوكّل نوشتند و شعرا در هجوم و توبيخ متوكّل شعر سرودند.
على بن عباس مشهور به((ابن الرّومى))كه از شعراى نامى محسوب است و معتضد شانزدهمين خليفه عباسى از ترس هجو، او را مسموم نمود و در سال 283 درگذشت، در كتاب((ستاره هاى فضيلت))در بخش طيره و تفاءل از نظر اسلام، شرح حال او نگارش يافته رجوع شود.
وى در هجو متوكّل اشعار ذيل را سروده است:
امامك فانظر اءىّ نهجيك تنهج

و قد اءلجمتكم خيفة القتل منكم

و لم تقنعوا حتّى استثارت قبورهم

ابوالحسن على بن محمد بن نصر بن منصور بن بسّام بغدادى معروف به((ابن بسام))از اعيان شعراى قرن سوم متوفّاى 302 به هجوگويى معروف بود و كسى از امير و وزير و برنا و پير از آسيب زبان وى ايمن نبود.
اشعار ذيل را در هجو متوكّل سروده:
تالله ان كانت اميّة قد اءتت

فلقد اءتاه بنواءبيه بمثله

اءسفوا على اءن لا يكونوا شاركوا

تظاهرات ضد عباسى به جايى رسيد كه اين مرتبه نتوانست به منظور شوم خود كه مانند گذشته ها دست هاى گناهكارش مرتكب شده بود انجام دهد.
از جهتى هم ساكنين كربلا در مقابل ماءمون عكس العمل نشان داده و مانع شدند، به طورى كه شيخ طوسى رحمة الله از قاسم بن احمد بن معمرالاسدى كه از علماى سيره و مقيم كوفه است نقل مى كند كه وى مى گويد:
هنگامى كه متوكّل در سال 237 هجرى يك تيپ از سپاه خود را با فرماندهى يك سرتيپ براى تخريب قبر امام حسين عليه السلام و قدغن كردن زوار به نينوا اعزام كرد و سپاه به نينوا رسيد. آنان شروع به عمليات خود كردند.
يك مرتبه اهل عراق ريختند و جلوگيرى نمودند و گفتند: اگر همه ما را بكشيد ما از زيارت امام حسين عليه السلام دست بردار نخواهيم شد.
وقتى ديدند كه اگر برخلاف گفته آنان رفتار شود، همه شان جان به كف حاضر به مرگ هستند و جريان را به متوكّل گزارش نمودند.
متوكّل به فرمانده آنها نوشت: كارى نداشته باش و به سوى كوفه عزيمت كن و چنان تصور كن كه براى اصلاح امور آنان آمده اى. به امر متوكّل سرتيب به بغداد برگشت.(18)
معلوم مى شود در ظرف مختصر و فرصت ناچيز اعاده بناء با سرعت هرچه تمامتر انجام گرديده اما بانيان كه بوده؟ بايد بگوييم خود اهل سواد و ساكنين نينوا بوده اند.
و هرچه متوكّل درباره قبر ريحانه پيامبر صلى الله عليه و آله تحقير و توهين و تخريب نموده، مسلمين به اعمال ضد عباسى دست مى زدند و دماغ آنها را به خاك مى ماليدند.
بديهى است مسلمانانى كه به زيارت قبر امام حسين عليه السلام مى آمدند يك زمين خالى ويران را كه زيارت نمى كردند، طبعا قبر را فورى تعمير كرده و به زيارت مى پرداختند.
از روايت((امالى))معلوم مى شود كه حكومت متوكّل در نتيجه تكرار اعمال شوم خود رو به ضعف گذاشته و عظمت و قدرت خود را از دست داده و به حدى موهون و منفور شده بود كه مردم متمرّد شده و در مقابل سپاه او دست به تظاهر زده و تهديدشان مى كردند و متوكّل از انقلاب آنها به وحشت افتاد و فرمانده سپاه را برگردانيد.
سفر پياده زيد مجنون از مصر به كربلا
فضاحت اعمال متوكّل نسبت به قبور كربلا به همه بلاد پخش گرديد تا به آفريقا رسيد، زيد مجنون كه يك فرد عالم فاضل و اديب بود و در مصر اقامت داشت، شنيد كه متوكّل با كمال وقاحت دستور داده كه قبر امام حسين عليه السلام را خراب كرده و جاى آن را زراعت نمايند و آثار آن را از بين ببرند و آب را از نهر علقم بر آن جارى سازند و مردم را از زيارت بازدارند.
از اين خبر ناگوار بسيار ناراحت شد و حزن شديد به وى رخ داد، به طورى كه حادثه كربلا را به وى تازه كرد. مصر را با پاى پياده به قصد زيارت امام حسين عليه السلام ترك گفت. صحراها، بيابان ها، كوه و دره ها را پيمود تا به كوفه رسيد و با بهلول عالم ملاقات نمود. به اتفاق هم به سال 237 هجرى به قصد زيارت امام حسين عليه السلام از كوفه بيرون شدند و از دست هم گرفتند تا نينوا رسيدند.
ناگاه ديدند آب را كه به قبر مى بندند، آب دور تا دور قبر - در يك حد معينى - مى ايستد و قطره اى به طرف قبر نمى رسد و گاوهاى شيارى به نزديك نمى روند.
زيد به بهلول نگاه كرد و اين آيه را تلاوت نمود:
يريدون ليطفئوا نور الله بافواههم و ياءبى الله الّا ان يتمّ نوره و لو كره المشركون
سپس اشعار بسّامى را خواند:
تالله اذا كانت بنو اميّة قد اءتت
قتل ابن بنت نبيّها مظلوما
مردى كه سال ها بود در آنجا ماءمور كشت و زراعت بود، پيش زيد آمد و گفت: تو از كجا آمده اى؟
زيد جواب داد: از مصر.
كشاورز گفت: براى چه آمده اى؟ من بسيار وحشت دارم كه تو را بكشند.
زيد سخت گريه كرد و گفت: شنيدم كه قبر فرزند پيامبر صلى الله عليه و آله را خراب كرده، كشت كارى مى كنند.
در اين هنگام مرد كشاورز خود را به قدم هاى زيد انداخت و داشت مى بوسيد و مى گفت: پدر و مادرم به قربانت! از لحظه اى كه تو را ديده ام قلب من نورانى شده و من خدا را شاهد مى گيرم سال ها است كه من در اين سرزمين كشت كارى مى كنم هر وقت آب بر قبر امام حسين عليه السلام بستم آب مى ايستاد و بالاى هم مى زد و حيران مى ماند و دور مى زد، قطره اى به قبر مطهر نزديك نمى گرديد و من گويا تا به حال مست بودم به بركت قدم هاى تو بيدار شدم.
زيد سخنان مرد كشاورز را شنيد، هر دو اشك ريختند. وى گفت: من الآن به شهر سامرّا پيش متوكّل مى روم و حقايق را به وى كشف مى كنم، خواه مرا بكشد يا آزاد كند.
زيد گفت: من هم با تو مى روم.
هر دو با هم پيش متوكّل آمدند، مرد كشاورز قضيه را كشف كرد، متوكّل چنان خشمش گرفت و دستور داد مرد زارع را كشتند و طناب به پايش ‍ بستند در كوچه و بازار به رويش مى كشيدند، سپس به دار آويختند.
زيد مجنون روزها به انتظار نشست تا مرد كشاورز را از دار پايين آوردند و به مزبله انداختند و زيد آمد، جنازه او را بغل گرفت، به دجله برد، غسل داد و كفن كرد و نماز خواند و به خاك سپرد و سه روز كنار قبرش نشست و تلاوت قرآن نمود.
در اين هنگام ديد جنازه اى را مى آورند، مردم او را نوحه سرايى مى كنند و اضطراب شديد حكمفرما است، زيد پرسيد: اين مرده كيست كه اين قدر پرچم سياه به دست مردم است و دسته جات زياد او را تشييع مى كنند.
گفتند: كنيز حبشيه متوكّل است، نام وى ريحانه است و بسيار مورد علاقه متوكّل بود. او را در مقبره متوكّل دفن كردند، فرش انداختند و عطر پاشيدند و قبه عالى بر او برپا كردند.
زيد مجنون وقتى اين ها را ديد، خاك بر سر خود ريخت و داشت مى ناليد و مى گفت:
قبر پسر پيامبر صلى الله عليه و آله را ويران مى كنند، براى يك كنيز زنازاده قبه و بارگاه بنا مى كنند.
آنقدر مى گريست كه مردم به حال او رقّت مى كردند، روزى اشعار زير را سرود، سپس نوشت و به يكى از درباريان داد.
اءيحرث بالطّف قبر الحسين
و يعمر فبر بنى الزّانية...
همين كه اشعار پيش متوكّل خوانده شد، غيظ و غضبش جوش كرد و زيد را احضار نمود، وى سخنانى در توبيخ و وعظ متوكّل گفت، او را بيش از هر چيز ناراحت كرد، به طورى كه دستور قتل زيد را داد. در همين لحظه از حضرت على عليه السلام پرسيد و منظورى غير از تحقير نداشت.
زيد گفت: به خدايم سوگند! فضل او را انكار نمى كند مگر كافر شكّاك و دشمن نمى شود با على مگر منافق و دروغگو.
آنگاه از فضائل على عليه السلام آنقدر سخن گفت كه متوكّل دستور داد او را به زندان بردند.
وقتى كه شب تاريكى خود را گسترانيد، مردى كه ديده نمى شد پيش متوكّل آمد، با پاى خود او را زد و گفت: زيد را آزاد كن و الا هلاكت مى كنم.
متوكّل وحشت زده برخاست خود به زندان آمد و زيد را آزاد ساخت و خلعت مورد پسندى به وى داد و گفت: هرچه از من مى خواهى دريغ نخواهد شد.
زيد گفت: من از تو فقط تعمير قبر امام حسين عليه السلام و عدم تعرض به زوّار او را مى خواهم.
متوكّل قبول نمود و زيد شاد از نزد او بيرون شد و شهرها را مى گشت و اعلان مى كرد: هر كس اراده زيارت امام حسين عليه السلام را دارد بدون وحشت برود.
بعد از اين، ده سال قبر حسين عليه السلام از اعمال شيعه متوكّل بدكار محفوظ ماند و مردم بدون هراس به سوى كربلا براى زيارت مى آمدند.(19)
قتل ابن سكيت به جرم محبت به امام حسين عليه السلام
متوكّل نه تنها به قبر امام حسين عليه السلام اسائه ادب مى كرد و هتك حرمت مى نمود، بلكه در هر كس محبت اهل بيت عليهم السلام را احتمال مى داد، زير شكنجه هاى گوناگون قرار مى داد و به قتل مى رسانيد و يا بدون محاكمه اعدام مى كرد. زندان ها از شيعيان حسين عليه السلام پر بود. از جمله آنان يعقوب بن اسحاق خوزى اهوازى معروف به ابن سكيت - با كسر اول و تشديد ثانى - از استادان شعر، ادب، نحو و لغت بود و كتب تراجم 14 تاءليف براى او ضبط كرده اند.
وى در عين حال كه از اصحاب امام محمد تقى و على النقى عليهماالسلام بود و محبت فوق العاده به حضرت على عليه السلام داشت. معلم (20) معتز و مؤ يد پسران متوكّل بود و خليفه عباسى به عللى (21) از وى ظنين و بدگمان بود.
روزى در حال درس از وى پرسيد: كدام يك از حسنين عليهماالسلام و اين دو پسر من زيادتر دوست مى دارى؟
ابن سكيت بدون تاءمل گفت: قنبر، غلام على عليه السلام را با تو و اين دو پسرت مبادله نمى كنم چه رسد به امام حسن و حسين عليهماالسلام.
متوكّل در حالى كه خشم گلوى او را مى فشرد، دستور داد زبان او را بريدند، يا از پس گردن بيرون آوردند، ولى در پنجم رجب 244 به شهادت رسيد. (22)
و بنا به نقل((تتمّة المنتهى))محدث قمى رحمة الله، متوكّل، ابن سكيت را به محكمه قاضى القضات فرستاد، وى پاره برهان هاى سست آورد، از قبيل شمول اهل بيت عليهم السلام در آيه تطهير به زنان پيامبر نه بر حسنين عليهماالسلام و ابن سكيت قاضى را محكوم كرد با آن كه ضمير در آيه تطهير((عنكنّ))نيست كه مخصوص زنان باشد((عنكم))است كه اختصاص  به مردان دارد.
و اين مرد ضعيف النفس دين فروش از دوران ماءمون قضاوت مى كرد، در پايان عمرش دين را به دنيا فروخت.
ابونعيم، در((حلية الاولياء))او را به فسق و لواط ذم و توبيخ كرده و تاريخ، بعد از هزار سال از او به زشتى نام مى برد. متوكّل او را در آخر عمل به حجاز تبعيد نمود و اموال او را ضبط كرد. وى به سال 242 در ربذه درگذشت.
ابراهيم ديزج و اعجاز قبر امام حسين عليه السلام
محمد بن عبدالحميد گويد: همسايه ابراهيم ديزج بودم، در مرض مرگ وى او را عيادت كردم و رفاقت و شوخى با هم داشتيم، طبيب را در بالين وى يافتم از حال بيمار پرسيدم، از من كتمان نمود.
ابراهيم به پزشك اشاره مى كرد كه معالجه كند و او نمى دانست چه علاجى كند.
پس از مدتى بيرون رفت، مجلس خلوت شد ابراهيم گفت: به خدا! استغفار و توبه مى كنم از اين كه به امر متوكّل به تخريب قبر حسين عليه السلام اقدام كردم و شبانه با عمله و كارگر كه با ايشان بيل كلنگ بود، خارج شديم و به غلامان و ياران خود رسيديم به آنان گفتم: كارگر براى ويرانى قبر حسين آماده كنيد.
در نتيجه خستگى راه خستگى راه خوبى مرا گرفت. ناگاه ديدم غلامان مرا بيدار كردند و غوغايى شنيدم، گفتم: چه خبر است؟
گفتند: در اطراف قبر حسين عليه السلام جماعتى هستند ما را تيراندازى مى كنند.
فورى به تحقيق پرداختم، ديدم حقيقت است در اين پيش آمد كه شب 13 رجب بود دستور تيراندازى دادم، ولى هرچه از ما تير خالى مى شد، به خود تيرانداز برمى گرديد.
اين ماجرا مرا به وحشت انداخت و تب و لرز مرا درگرفت و از قبر دور شدم و تصميم گرفتم ديگر به قبر حسين عليه السلام اهانت نكنم تا متوكّل مرا بكشد.
ابوبرزه گويد: به وى گفتم: خداوند شر او را از تو دفع كرده، ديشب پسرش ‍ منتصر او را به قتل رسانيده است.
ابوبرزه گويد: ابراهيم گفت: از آن شب به جسم من دردى رسيده، اميد زندگى را از من سلب كرده و شب مرد.
سفر زيارتى محمد بن الحسين به سال 240
ابوالفرج در((مقاتل الطالبين))نقل مى كند:
محمد بن الحسين الاشتانى (23) كه يكى از علماى برجسته قرن سوم است اعمال فجيع متوكّل را شنيد بسيار ناراحت شد و مدت طولانى بود كه به زيارت كربلا نرفته بود تصميم گرفت به زيارت كربلا رود، ولو به هرگونه پيش آمد ناگوار مواجه باشد، از خانه به قصد كربلا با همراهى يكى از عطارها بيرون شد.
روزها متوارى و مخفى از مردم بودند و شبها راه مى رفتند تا آن كه به غاضريه رسيدند، روز را در آنجا مكث نمودند همين كه شب تاريكى خود را گسترانيد بيرون شدند و از ميان پاسبان كه بعضى ها خواب بودند و بعضى ها مشغول به خود بودند گذشتند تا آن كه به قبر حسين عليه السلام رسيدند.
نظر بر اين كه علائم و نشانه هاى قبر را از بين برده بودند بسيار رنج و زحمت كشيدند تا آن كه قبر مطهر را پيدا كردند، صندوق را كه در بالاى قبر بود به دور انداخته و آتش زده اند.
و در تاريكى شب مراسم زيارت را به جا آوردند و به اطراف قبر علامت و نشانه گذاشتند و برگشتند.(24)
متوكّل و تخريب ديگر
قبر و بارگاه ملايك پاسبان و مطهر امام حسين عليه السلام تا سال 247 هجرى از دست جنايتكار متوكّل مصون بود، در همان سال وقتى آن ملعون شنيد كه مردم عراق و كوفه و از شهرهاى دور در كربلا اجتماع مى كنند، در نتيجه بازار با عظمتى در آن جا تشكيل يافته است، سپاهى براى تخريب قبر مطهر اعزام كرد كه از زيارت قبر مبارك شديدا مانع باشند.(25)
سفر عبدالله بن رابيه از حج به كربلا
عبدالله بن رابيه مى گويد: به سال 247 هجرى به حج رفتم و از مكه به عراق آمدم، اول به زيارت قبر على عليه السلام شتافتم و از ترس متوكّل اين عمل را شبانه به جا آوردم، سپس به كربلا رفتم ديدم قبر امام حسين عليه السلام را خراب كرده اند و با چشم خود ديدم كه شياركننده ها شيار مى كنند، وقتى كه گاوها به قبر مى رسند حيران مى مانند و هرچه آنها را با چوب مى زنند فائده نمى بخشد و قدمى به طرف قبر برنمى دارند و زيارت براى ما ممكن نشد ماءيوس به بغداد برگشتم و اشعار بسّامى را مى خواندم:
تالله اذا كانت بنو اميّة قد اءتت

فلقد اءتاك بنو اءبيه بمثله

اءسفوا على اءن لا يكونوا شاركوا

وقتى كه بغداد رسيدم ناگهان صدايى به گوشم رسيد كه مى گويد: متوكّل به درك رفت. خوشحال شدم گفتم: خدا امشب مقابل آن شب است.(26)
معلوم شد شب چهارشنبه سوم شوال 247 هجرى به دستور منتصر عباسى پسر متوكّل با شمشيرهاى غلامان ترك به قتل رسيده و در مدت پانزده سال سلطنت خود چهارمرتبه قبر امام حسين عليه السلام را ويران كرد:
1 - در شعبان 233 در نتيجه رفتن خواننده اش به كربلا.
2 - به سال 236 هجرى.
3 - به سال 237 هجرى.
4 - به سال 247 هجرى.
و پسرش منتصر به جهت دوستى و تعصب خود به اهل بيت عليهم السلام اقدام به قتل پدر خود((نيرون عرب))نمود و به اين عمل مقدس، فضاحت و قباحت اعمال پدران خود، كه تاريخ بشر را آلوده و ملوّث كرده بودند به جهان و جهانيان اعلان نمود.
تعمير اساسى بارگاه امام حسين عليه السلام و احداث مناره
منتصر پس از قتل پدر بى درنگ قبر امام حسين عليه السلام را تعمير نمود، بلكه از نو بناى باعظمتى احداث كرد و براى بارگاه حسينى مناره اى براى راهنمايى زوار از راه دور بنا كرد و مردم را در زيارت آن حضرت آزاد گذاشت و براى سادات علوى بسيار تعظيم و تكريم نمود و فدك را به اولاد امام حسن و حسين عليهماالسلام برگردانيد و كليه اوقاف آل على را به دستشان سپرد.
وى قبر على بن ابى طالب عليهماالسلام را هم عمارت نمود (27) بنا به گفته عمادزاده: بناى منتصر شامل قبّه، بارگاه، مسجد و صحن بوده است.(28)
كشتار سادات و علماى شيعه
يكى از موضوع هاى مهمى كه در دوران خلافت ستمگران خلفاى بنى عباس ‍ قابل بررسى است، كشتار سادات است.
ابوالفرج اصفهانى (درگذشته 356) كه خود يكى از زادگان مروان بن حكم بن عاص، و زيدى مذهب و محققى اديب و تاريخ ‌نويس بوده، كتابى نوشته به نام((مقاتل الطالبين))شامل معرفى 220 نفر امامزاده و سيد علوى و غيرعلوى، كه (غير از سه نفر اول آن عده، بقيه) همه را بنى اميه و بنى عباس ‍ و عمال آنها و ديگر زمامداران و حكام سنى و مخالف اهل بيت، با ضرب شمشير، يا به دار آويختن، يا زنده به گور نمودن، يا مسموم كردن، يا خفه كردن در پى ديوار، يا زدن با شلاق و تازيانه تا سرحدّ مرگ، يا گرسنگى و تشنگى دادن داخل زندان هاى تاريك، نمناك و خفقان آور، و بالاخره با انواع شكنجه و اذيت آنها را معدوم و از صحنه زندگى خارج نمودند.
همچنان كه گروهى از آنها به دنبال قيام هاى دسته جمعى عليه حكومت هاى غاصب به شهادت رسيدند.
علامه مغنيه مى نويسد:
منصور دوانيقى به اعتراف خودش يكهزار نفر يا بيشتر، از فرزندان على و فاطمه عليهماالسلام را كشت، و ديگر عدد و آمار مقتولين از شيعه به دست او به اندازه اى بود كه به شمار در نيايد.(29)
در موضوع كشتار علماى شيعه علامه امينى رحمة الله كتابى به نام((شهداء الفضيلة))تاءليف نموده كه شامل شناسايى 130 نفر از مفاخر علمى شيعه و شخصيت هاى روحانى در حد مرجع تقليد (امثال شهيد اول و شهيد ثانى) و درجات نازلتر كه به شرح بالا به دست دشمنان اسلام و تشيع، اعم از دست اندركاران خلافت و زمامداران همانند بنى اميه و بنى عباس، و يا حكام و سلاطين جور شكنجه، كشته و شهيد شدند.

فرار و مهاجرت سادات از شهرى به شهر ديگر
در مورد فرار و انتقال سادات و علويين به مناطق مختلف - از جمله اصفهان - كتاب هاى نسب شناسى و تاريخ ويژه سرگذشت امامزاده ها و سادات سخن به ميان آورده اند، در آن منابع چگونگى نقل و انتقال آنها از بلاد مختلف به ديگر بلاد و كشورهاى دور و نزديك، برخورد به نام متعدد فراوانى از سادات علوى و غيرعلوى مى كنيم كه آنها از بلاد عرب نشين مثل حجاز و عراق، يا بعض شهرهاى ايران به سرزمين اصفهان منتقل و وارد شده؛ و در اين شهر رحل اقامت افكنده؛ و به زندگى ادامه داده؛ و كم كم داراى عائله سنگينى شده؛ و بالاخره فرزندان و اسباط و اعقابشان رو به ازدياد و گسترش نهاده؛ و با مرور زمان سهمى از جمعيت اصفهان و شهرها و قصبات و دهات و اطراف آن را (امثال زواره و اردستان) به خود اختصاص دادند.
هم اكنون با گذشت قرنها از تاريخ مهاجرت آنها از محل اصلى خود و انتقال بدين شهر، مى بينيم ده ها هزار خانوار سيد و علوى در طبقات مختلف اصفهان و حومه آن وجود دارد كه اين خود بيانگر تعداد فراوان سادات و علويان فرارى و مهاجر به اصفهان و توابع مربوطه مى باشد.
غير از آنهايى كه پس از سال ها اقامت در اصفهان از اين منطقه به ديگر مناطق و كشورهاى دور و نزديك انتقال يافته، يا در مثل قرون قبل از دوران صفويه از ترس دشمن و به خاطر تقيّه، به طور ناشناس در اين شهر مى زيسته و به عنوان سيد علوى يا غير علوى شناخته نشدند؛ يا شناخته و به دست دشمنان و شيطان صفتان كشته و شهيد گرديدند.
اكنون به منظور ارائه نمونه و نشانه اى از آنچه نگاشتيم، نخست توجه خوانندگان را به كتاب نسبتا مفصل و پرمحتوائى پيرامون مهاجرت و انتقال سادات از شهرى به شهر و از محلى به محل ديگر جلب، آن گاه مى پردازيم به ذكر بخش مربوط به اصفهان.
اين كتاب به نام((منتقلة الطالبين))است كه به قلم يكى از علماى نسب شناس و معروف از طبقه سادات طباطبائى به نام ابواسماعيل ابراهيم بن ناصر بن طباطبا اصفهانى (متوفاى بعد 479) تنظيم و تاءليف شده؛ و از آغاز تا انجام به ترتيب نام بلاد و مناطق مختلف، حدود يك هزار و دويست نفر سادات علوى و غيرعلوى را با ذكر سلسله نسب و وسائط پدرى تا برسد به يكى از ائمه معصومين عليهم السلام معرفى مى كند كه مثلا هر يك از چه شهرى به چه شهرى و از چه منطقه اى به چه منطقه ديگر انتقال يافت و اقامت اختيار كرد تا از دنيا رفت؛ يا مهاجرت به شهر ديگرى نمود؛ و چند پسر يا دختر از خود بر جاى گذارد.
و اما بخش اختصاصى اين كتاب به واردين به اصفهان؛ پس شامل اسامى منظم به سلسله نسب تعداد سى و پنج نفر از معاريف سادات است كه از حدود نيمه قرن دوم هجرى تا دهه هفتم قرن پنجم از شهرهاى عراق و ايران به اصفهان مهاجرت نموده؛ و حداكثر هفت فرزند پسر و دختر همراه داشته، يا پس از انتقال به اصفهان و ازدواج در آن، داراى فرزند و اعقاب پى در پى شده اند.
اكنون گذشته از اين كه مؤ لف نامبرده افراد زيادى (از جمله امامزاده هاى متعددى كه در اصفهان و حومه آن از دنيا رفته و يا شهيد شده و بالاخره در همين شهر مدفون گرديده اند) را از قلم انداخته و از روى بى خبرى از مهاجرت آنها (به خاطر اختفاء و ناشناخته آمدن ايشان به اصفهان) يا ترديد در انتقالشان تعرض ذكر آنها نشده - رقم مذكور به نسبت ازدياد تصاعدى سادات در هر سال، خود رقم قابل توجهى را به آمار شيعه اصفهان مى افزوده و به نسبت بالا رفتن تعداد توده شيعه افراد بيشترى از علما، دانشمندان، ادبا و ديگر كسانى كه به خاطر مزاياى علمى، سياسى و اجتماعى در حد خود نشان دادن بوده از بين شيعه اصفهان سربلند نموده؛ و خواه ناخواه سهمى از آمار رجال علمى و مؤ لفين و مصنّفين و منابع رجال شناسى را به خود اختصاص داده اند كه اين موضوع ديگر احتياج به شرح و بسط نداشته و تنها مى پردازيم به ذكر گفتار استاد ابوزهره رئيس ‍ دانشكده شريعت قاهره.
او در كتاب((الامام جعفر بن الصادق عليه السلام))ص 945 مى نويسد:
اما فارس و خراسان و جز اين دو منطقه از بلاد اسلامى، پس بسيارى از علماى شيعه گراى اسلام به خاطر عقيده مذهبى، نخست از ترس امويين و بعدا از عباسيين بدانجاها فرار مى كردند؛ و قبل از سقوط دولت اموى، با فرار پيروان زيد و ديگر شيعيان قبل از آنها مذهب تشيع به طور باعظمت در اين شهرها انتشار و گسترش يافت.
موضوع سوم يعنى((تقيّه))كه داراى ريشه هر چه محكمتر اسلامى است؛ پس كوتاه سخن آن كه چون شيعه به شرحى كه اشاره شد هميشه و در همه دوران ها و در همه مناطق سنى نشين به درجات مختلف با انواع خطرهاى جانى و غير جانى كه پيوسته از ناحيه دشمنان اهل بيت و مخالفان مذهبى دست به گريبان آن و مورد تهديد و تهمت بوده و هنوز هم اين رشته سر دراز دارد؛ مساءله((تقيّه))و موضوع پرهيز از دشمنان - از طريق تظاهر قولى و عملى هر مسلمانى در موقع احساس خطر به غير آنچه از ديدگاه دين و مذهب براى وى ثابت و بدان معتقد و مكلف است - مطرح گرديد.
آرى، موضوع تقيّه بر اساس آيه شريفه:
لا يتخذ المؤ منون الكفرين اءولياء من دون المؤ منين و مَن يفعل ذلك فليس ‍ من الله فى شى ء الا تتقوا منهم تُقة(30)
كه خداوند صريحا نهى از دوست قرار دادن كفار نموده، جز در حال خوف و به انگيزه پرهيز از ضرر و اذيت؛
و آيه شريفه:
و مَن كفر بَعد اءيمانه الا مَن اءُكره و قلبُه مطمئنّ بالاءيمان(31)
كه خداوند تظاهركننده به كفر از روى اكراه و در حالى كه دلش برخوردار از آرامش ايمان باشد را استثناء از كفار و احكام مترتبه بر كفر فرموده؛
و آيه شريفه:
و قال رجل من ءال فرعون يكتم اءيمانَه(32)
كه بيانگر تمجيد از حال مرد مؤ منى از دار و دسته فرعون باشد كه ايمان خود را پنهان مى داشت و از روى مصلحت تظاهر به كفر مى نمود؛
و آيه شريفه:
و لا تلقوا باءيديهم الى التَّهلكة(33)
كه بيانگر نهى از انداختن انسان است - با تظاهر به عقايد حقه - خود را در معرض هلاكت و پرتگاه؛
و آيه شريفه:
فخرج منها خآئفا يترقّب(34)
كه خبر مى دهد مردى به موسى عليه السلام خبر داد كه مردم (اتباع فرعون) درصدد توطئه و قتل او برآمده اند، پس موسى عليه السلام از مصر خارج شد در حالى كه ترسناك و مترصد از شر دشمنان بود و گفت: پروردگارا! مرا از قوم ستمگر رهائى بخش؛
و حديث:
بئس القوم (قوم) يمشى المؤ من فيهم بالتقية و الكتمان.(35)
كه بيانگر زشتى و پليدى قومى باشد كه مؤ من در بين افرادش از روى تقيه و كتمان عقايد و اعمال حقه خود رفت و آمد مى كند،
آن گونه حال خود را در راستاى بحث و بررسى مسائل فقهى باز نمود كه اضافه بر اختصاص يافتن بخشى از مندرجات منابع حديثى و فقهى شيعه به مساءله تقيّه، تعداد فراوانى هم كتاب و رساله هاى اختصاصى پيرامون بحث از اصل تقيّه و پيگيرى از مسائل متفرعه بر آن تاءليف گرديده كه برخى از آنها هم چاپ و انتشار يافته و اهل تحقيق خود مى توانند بدانها مراجعه كنند.
بدين ترتيب چه بسيار شيعيانى كه در طول ساليان دراز زير سرپوش تقيّه از مخالفان حاكم بر محيط جامعه، عنوان تشيع خود را حتى از نزديكان خود پنهان مى داشته؛ و با تحمل انواع مشكلات و محدوديت ها تظاهر به هم عقيده بودن با آنها مى كرده اند تا از شر آنها در امان بمانند.
همچنان كه سادات و علويين بر اثر خفقان جو حاكم، گاهى مقام والاى سيادت خود را - كه بالاترين مايه افتخار و سند شخصيت و سرافرازى آنها بوده و يا هيچ چيزى امكان برابرى نداشته - حتى از اهل و عيال خود و پاره تنشان پنهان مى داشتند تا مبادا شناخته شوند و جان خود و عائله آنان در معرض خطر قرار گيرد.
و در اين زمينه بسيارى از سادات پير و جوان از دنيا مى رفتند در حالى كه كه خود هم نمى دانستند افتخار و شرف زادگى پيامبر و ائمه معصومين عليهم السلام را دارا بوده اند.
و علاوه بر شرح حال سادات مندرج در كتاب هاى نامبرده و امثال آنها كه بيانگر قضاياست، يك نمونه شاهد برين موضوع ماجراى مرگ دختر عيسى بن زيد بن امام على بن الحسين عليهم السلام است در حالى كه نمى دانست افتخار زادگى پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله و سه امام از ائمّه معصومين - صلوات الله عليهم اجمعين - را داراست.
و قضيه بدين قرار بود كه وقتى عيسى بن زيد (متوفى 169) از شر منصور دوانيقى به كوفه فرار كرد و حتى با پيشامد مرگ منصور و برقرارى حكومت فرزندش مهدى و نوه اش هادى عباسى، باز در نهايت اختفا و ناشناسى به سر مى برد؛ و گاهى از اوقات از روى ضرورت به شغل سقّائى مى پرداخت؛ پس با زنى از اهل كوفه ازدواج كرد و دخترى از وى به وجود آمد كه به سن رشد رسيد؛ اما هيچ يك از مادر و دختر خبر از مقام سيادت عيسى نداشتند.
آن گاه يكى از سقاها كه فاقد شخصيت خانوادگى بود و عيسى از كرايه كردن شتر او براى سقائى استفاده مى نمود واسطه اى به نزد عيال عيسى فرستاد و پيشنهاد ازدواج پسرش را با دختر عيسى مطرح نمود.
پس آن زن فوق العاده خوشحال شد آن چنان كه عقل از سرش به پرواز درآمد؛ اما عيسى در برابر اين خواسته همچنان متحير و درمانده شد كه چه كند و چگونه با عالى ترين درجه شخصيتى كه - در رابطه با مقام سيادت و زادگى پيامبر صلى الله عليه و آله و امامان معصوم عليهم السلام - در خور و دخترش سراغ دارد تن به همسرى پسر سقائى براى دخترش دهد.
بالاخره دعا كرد كه خداوند به شكلى اين مشكل را حل نمايد؛ و طولى نكشيد كه دختر مريض شد و از دنيا رفت.
در اين موقع عيسى بن زيد آن چنان پريشان حال گرديد و به جزع و فزع افتاد كه يكى از اصحابش كه او را مى شناخت و از مقام سيادتش باخبر بود گفت: والله! اگر از من سراغ شجاع ترين مردم را مى گرفتند از تو نمى گذشتم و تو را معرفى مى كردم، اكنون اين چنين در فوت اين دختر اظهار ناراحتى و جزع مى كنى؟!
عيسى گفت: والله! ناراحتى و پريشانى من به خاطر مرگ او نيست؛ بلكه به خاطر آن مى باشد كه اين دختر در حالى از دنيا رفت كه نمى دانست پاره جگر رسول خدا صلى الله عليه و آله است.(36)
و به قول شاعر نمى دانست:
نسب از چه كس دارد اين نيك پى.
از اين قبيل قضايا زياد و فراوان است.
اكنون كه گزارش كوتاهى از وضع زندگى سادات و شيعيان در دوران هاى دست اندركارى بنى اميه و بنى عباس تا حدود قرن هشتم به نظر رسيد؛ مى گوييم:
همان طورى كه سادات و شيعيان به طور كلى و در عموم بلاد تحت فشار همه جانبه بودند و زمامداران مراكز مسلمان نشين براى خوشامد يكديگر، و رعايت بند و بست ها و روابط سياسى كه با هم داشتند، يا از روى بغض و كينه با اهل بيت عليهم السلام، تا مى توانستند به سركوبى و تضعيف شيعه و اهل بيت عليهم السلام ادامه مى دادند.
شيعه اهل اصفهان يا شيعيان و سادات منتقل و پناهنده به اصفهان نيز دست كمى از ديگر سادات و شيعيان نداشته و آنها هم ناگزير بودند به حسب اقتضاى زمان و محيط، دست به عصا قدم بردارند؛ و تحت پوشش ‍ تقيّه و اختفا مقام سيادت و تشيع زندگى كنند تا از شر فساد عوامل حكومت هاى غاصب اموى و عباسى و ديگر حكومت هاى وابسته بدانها و دين به دنياى خود يا به دنياى غير فروش در امان بمانند.
به همين دليل بعضى از علماى شيعه اصفهان و غيره، با استفاده از عنوان اعتزال - به خاطر برخى از مشتركات عقيدتى كه با تشيع داشته - دم از معتزلى بودن زده و تظاهر به اعتزال مى كردند؛ تا آنجا كه برخى از ارباب رجال و شرح حال نويسان سنى با شيعه، آنها را به عنوان معتزله معرفى نموده اند؛ غافل از اين كه هر يك، شيعه تمام عيار و پيرو عملى اهل بيت عصمت و طهارت عليهم السلام بوده اند.
بر اين اساس نمى توان شيعه اصفهان را چه از طبقه امامزادگان عالى مقام مدفون در اين شهر، و چه از طبقه علما و محدثين و شعرا، منحصر به نامبردگان در اين كتاب يا در ديگر منابع و مصادر مربوطه دانست؛ و چه بسا شخصيت هاى علمى و حديثى كه از روى تقيه و ملاحظات امنيتى در حال اختفا شؤ ون مذهبى به سر مى برده و تا دم واپسين به عنوان شيعه و پيرو على عليه السلام شناخته نشدند. و همچنين امامزادگان لازم التعظيم و سادات با شخصيت.(37)
------------------------------------------------------------------------
1-حسن بن راشد از اهل كوفه و از ياران و راويان امام صادق عليه السلام است. وى كسى است كه امام صادق عليه السلام در شخصيت او و برادرش حسين بن زراره دعا كرده است او از رجال ربجسته شيعه بود. تحفة الاحباب.
2-مادر مهدى عباسى و مادربزرگ هارون الرشيد، دختر يزيد بن منصور است.
3-تاريخ طبرى: ج 10، ص 118 و تاريخ الرسل و الملوك: قسم 3، ص 752.
4-امالى شيخ طوسى: ص 206. تظلم الزهراء عليهاالسلام: ص 218.
5-ابوعلى عمارى به نام قاسم بن وليد قرشى از اصحاب امم صادق عليه السلام است. وى از امام صادق عليه السلام در باب قبله و فضيلت مساجد و در وقت نوافل و ذبايح و اطعمه و در زيارات روايت هايى نقل كرده است، جامع الروات اردبيلى.
6-مدينة الحسين عليه السلام: سلسله 2، ص 81.
7-بحارالانوار: ج 45، ص 394.
8-ابوالسرايابه نام السرى بن منصور الشيبانى به سال 199 هجرى در عراق بر دولت بنى عباس خروج كرد و محمد بن ابراهيم بن اسماعيل بن الحسن بن الحسين عليه السلام معروف به ابن طباطبايى نيز با او همراه بود و در مدينه به محمد بن سليمان بن داوود و در بصره به على بن محمد بن جعفر و زين بن موسى كه بعضى از آنها از آل ابى طالب بودند حمله كرد و آنها را مغلوب نمود و كارش بالا گرفت.
وى مردم را براى ابن طباطبا دعوت مى كرد و بيعت مى گرفت. او در اين اثنا زندگى را بدرود گفت.
ابوالسرايا، محمد بن محمد بن يحيى بن زيد بن على بن الحسين عليه السلام به جاى او گذاشت و جماعت خود را محفوظ نگاهداشت.
مروج الذهب: ج 3، ص 438.
9-منتخب التواريخ: ص 549.
10-مروج الذهب: ج 4، ص 440.
11-مروج الذهب: ج 4، ص 439.
12-بحارالانوار: ج 48، ص 315، سفينة البحار: ص 578.
13-مقاتل الطالبيين: ص 203؛ تاريخ كربلا: ص 193 - 194.
14-طبرى، ابن اثير حوادث سال 236.
15-تاج الدين بن عليا معروف به ابن ساعى خازن كتابخانه منتصر خليفه 36 عباسى 623 640 بوده، در علم تاريخ تبحّر كامل داشت تاءليفات زيادى دارد به نام اخبار الحلّاج، اخبار الخلفاء، اخبار الربط، اخبار قضاة بغداد، خبار الوزراء و غيره به سال 674 وفات يافته است. ريحانة الادب: ج 5، ص 365.
16-احمد بن يوسف قرمانى صاحب تاريخ اخبارالدول و آثارالاول سال 1019 در دمشق فوت كرده و در مقبره فراديس ‍ مدفون گرديد. ريحانة الادب: ج 3، ص 288.
17-ريحانة الادب: ج 1، ص 161.
18-امالى شيخ طوسى: ص 209. تظلم الزهرا عليهاالسلام: ص 217.
19-بحارالانوار: ج 45، ص 404.
20-بنا به نقل تتمّة المنتهى محدث قمى، نخستين معلم پسران متوكّل عمر بن بحر جاحظ بود به علت قباحت منظر وى متوكّل دهنزار دينار به او بخشيد و او را كنار گذاشت و ابن سكيت را به جاى او قرار داد. روزى متوكّل از وى پرسيد كه دو پسر من معتز و مؤ يّد بهترند يا حسن و حسين. ابن سكيت شروع كرد به نقل فضائل حسينى. متوكّل دستور داد تا او را اتراك در زير پاى او افكندند و شكمش را بماليدند و به همان سبب وفات يافت. به قولى در جواب متوكّل گفت: قنبر خادم على عليه السلام بهتر از تو و پسران تو هستند. متوكّل امر كرد زبانش را از قفا بيرون كشيدند، او را به جهت كثرت سكوت و همت او را ابن سكيت مى گفتند. (تتمّة المنتهى: ص 236).
21-يك با شيعيان حسين عليه السلام شبانه به كريلا مى رفت، دو با منتصر پسر متوكّل كه محبت به آل على داشت روابط مرموز داشت. سه معروف بود كه لعين يزيد را جايز مى داند در نتيجه لعن متوكّل در قاموس وى جايز مى شد.
22-سفينة البحار: ج 1، ص 636.
23-محمد بن حسين اشتانى، يا اشنانى بانون، يا شنانى بدون الف، هر سه ضبط شده و اين مرد بكوفتى در زندان متوكّل محبوس ‍ بوده.
24-تتمة المنتهى: ص 240. مقاتل الطّالبيين.
25-بحارالانوار: ج 45، ص 397.
26-بحارالانوار: ج 45، ص 398.
27-مناقب ابن شهرآشوب: ج 2، ص 190.
28-جغرافيائى كربلا: ص 134.
29-الشيعة و الحاكمون: ص 150.
30-سوره آل عمران، آيه 28.
31-سوره نحل، آيه 106.
32-سوره غافر، آيه 28.
33-سوره بقره، آيه 195.
34-سوره قصص، آيه 18.
35-فردوس ديلمى: ج 2، شماره 2145. كنزالعمال: 12/23.
36-عمدة المطالب: ص 287. مقاتل الطالبيين: ص 410.
37-برگرفته از تاريخ تشيع اصفهان: ص 162 - 172.
------------------------------------------------------------------
حجة الاسلام و المسلمين حاج شيخ علي رباني خلخالي